Te tohu mokowhiti: Ko nga mahi torangapu mokowhiti kua tata ki te tino uaua

• Mō te Author:
• Ingoa Kaituhi

  Te tohu mokowhiti
• Whiringa 16, 2022

Whakarāpopototanga tirohanga

I kite nga tau 2010 i te whānuitanga o nga hangarau me nga kaupapa a te kawanatanga i huri i te waahanga mokowhiti ki te waahi whaihua me te utu utu mo te hokohoko. Kei reira nga tuuruhi mokowhiti, rangahau mo te mahi kai mokowhiti, keri keri kaupapa i runga i te marama, me nga haerenga mo te wa roa ki nga aorangi tata penei i a Mars. Heoi, i te mea ka timata enei mahi a te tangata ki te whakauru i te tini o nga tangata whai paanga me nga paanga, me urutau nga kaupapa here mokowhiti. 

Te horopaki takawaenga mokowhiti

I te tau 2022, ko te ture o te ao anake e whakahaere ana i nga mahi mokowhiti ko te Outer Space Treaty, i whakamanahia e nga whenua 100 neke atu i te 1967. Kei roto i te tiriti nga hinonga kore-Kawanatanga e whakahaere ana i nga mahi amiorangi (penei i a Starlink mo Ukraine). I tenei wa, i te 1967, i hiahia te Soviet Union ki te pupuri i nga kawanatanga mo nga mahi a te hunga motuhake.

He hapa nui to te ture i roto i tana whakapae karekau tetahi kamupene motuhake e whakamahi i nga amiorangi mo nga kaupapa hoia. Heoi, ko nga mana mokowhiti penei i te US, Haina, Russia, me Parani kua kaha ake o raatau ope mokowhiti. I te wa ano, ka taea e nga otaota mokowhiti te mea ka tiimata nga kawanatanga ki te tohu maihao ki a raatau ano mo te pikinga o nga otaota mai i nga peerangi pakaru me nga pahū.

I te mutunga o te tau 2021, i te piki haere o te ope hoia i te taha o te rohe o Iukereiniana, ka tukuna e te ope taua a Ruhia he whakamatautau mo nga patu anti-satellite i hanga i nga taumata kino o nga otaota mokowhiti. Na tenei mahi i noho morearea nga tangata a Ruhia ake i runga i te Teihana Mokowhiti o te Ao me etahi atu kaimahi i roto i nga waka mokowhiti tata. I te awangawanga mo enei riri e tipu haere ana i te waahi, ka akiaki nga mema o te Kotahitanga o nga Whenua o te Ao (UN) kia nui ake te haumaru mokowhiti i te huihuinga 2022 Open-Ended Working Group on Reducing Space Threats ki Geneva.

Na te maha atu o nga kaiwhakaari ehara i te kawanatanga e uru ana ki te waahi, ka powhirihia e te UN nga kanohi o te hapori tangata ki te hui. E ai ki te kaiwawao o Chile a Ricardo Lagos, he mea whai kiko te whakauru atu ki nga roopu civic na te mea kei te piki haere te maha o nga tangata maori ki te waahi; ko ta ratou whai waahi ki enei mahi maha-a-iwi ka taapiri atu i te taumata tuarua o te tika ki nga putanga.

Pānga whakararuraru

Te tipu haere o nga mahi mokowhiti o te ao, e tohuhia ana e te Harvard International Arotake, e whakaatu ana i te huringa nui i roto i nga kaupapa here me nga anga haumarutanga o te ao. Ko te pikinga ake o te hiahia o nga hoia hoia ki waho o te waahi hei rohe rautaki, me whakatika ano nga kaupapa here o tawahi me nga rautaki haumaru a motu. Ko tenei ahuatanga e whakaatu ana i te wehenga atu i nga tirohanga tuku iho mo te waahi hei awangawanga mo te taha. Ko te whakapumautanga o nga whenua penei i te US, te UK, Ahitereiria, Aotearoa, Kanata, Tiamana, me Parani, e whakaatuhia ana e te Combined Space Operations Vision 2031, e tohu ana i te mahi tahi ki te whakarite i te haumaru me te mau tonu o nga mahi mokowhiti.

Ko te whakaoranga o te waahi ka mau te kaha ohaoha, pūtaiao, me te hapori. Ka whakatuwhera i nga huarahi mo nga mahi auaha hou me te whakatairanga i te mahi tahi rautaki o te ao. He mea nui te mahi tahi mo te aukati i nga taupatupatu tera pea ka puta mai i te nui haere o te whakamahinga o te waahi. Ko te ia ano e tohu ana i te neke ki te aro ki te waahi hei rohe whakahirahira mo te ahu whakamua hangarau me te tipu ohaoha.

Ka hiahia pea nga kawanatanga ki te whakawhanake i nga kaupapa here hou me nga mahi tahi hei whakahaere i nga mahi mokowhiti me te whakatika i nga awangawanga haumaru. Ka taea e nga pakihi te uru atu ki te kaha ohaoha o nga hangarau mokowhiti, te akiaki i nga mahi auaha me te hanga maakete hou. Ko nga hapori whanui ka whai hua mai i nga ahu whakamuatanga putaiao me te whakarei ake i nga kaha whakawhitiwhiti korero o te ao. 

Nga huatanga o te takawaenga mokowhiti

Ko nga paanga whanui atu o te takawaenga mokowhiti ko: 

• He pakanga makariri i waenga i nga whenua mai i te Tai Hauauru me te ope o Te Tai Tokerau Korea-Russia-Haina.
• Ko nga mema o te UN e hanga ana i nga kaupapa here mo te wa roa mo te whakatinana i te whakahaere mokowhiti me te hokohoko.
• Ko nga whenua e whakarite ana i nga kaitoi mokowhiti me nga tari ki te whakarite mo nga kaupapa torangapu mokowhiti me te whakatau whakatau.
• Ko nga kaiwhaiwhai mo te oranga tonutanga e whakahee ana i te pikinga o nga otaota mokowhiti, e tono ana kia whai kawenga nga pakihi me nga whenua mo te pupuri me te reti i a raatau taputapu mokowhiti.
• Ko etahi o nga whenua-whenua e whakanui ana i a ratou haumi ki nga hangarau mokowhiti, ina koa mo te haumarutanga o nga hoia me te motu. Ko tenei whanaketanga ka nui ake pea nga raruraru puta noa i nga rohe.
• Ko nga tauira pakihi o te ao e huri haere ana ki nga ratonga mokowhiti, ka puta kee nga mekameka tuku o te ao me te hihiri o te maakete.
• Ko te putanga o nga kaupapa here inihua motuhake mo nga rawa mokowhiti, te taraiwa i nga tauira putea hou me nga aromatawai morearea i roto i te umanga inihua.
• Ko nga whare matauranga puta noa i te ao e whakauru ana i nga hangarau mokowhiti me nga rangahau kaupapa here, e whakarite ana i nga kaimahi a meake nei mo te umanga mokowhiti.

Nga patai hei whakaaroaro

• Me pehea e mahi tahi ai nga whenua ki te whakarite i te rangimarie ki te waahi?
• Me pehea e taea ai e nga kawanatanga te whakarite kia kore nga kamupene tuuruhi mokowhiti e whai waahi ki nga otaota mokowhiti?