Ọdịnihu nke evolushọn mmadụ

 Mgbe anyị na-eche banyere evolushọn, anyị na-eche banyere kpara ọkà mmụta sayensị dị ka Darwin, Lamarck, Woese na ndị ọzọ. Anyị bụ ngwaahịa mara mma nke ọtụtụ nde afọ nke nhọrọ na mmụgharị, mepụtara n'ime otu ihe dị egwu, mana ọ bụ eziokwu na anyị chere na anyị bụ njedebe ya niile? Gịnị ma ọ bụrụ na anyị bụ nanị ụdị dị n'etiti nke ga-aghọ ihe dị nnọọ iche n'ime otu puku afọ, ma ọ bụ na anyị emewo onwe anyị gburugburu ebe a na-enweghị nrụgide nhọrọ nke na-akpali evolushọn?  

Genes na evolushọn  

Enwere ọtụtụ ọmụmụ ihe ugbu a na-enyocha ikike mmadụ nwere ịzaghachi ọnọdụ ọhụrụ. Ndị ọkà mmụta sayensị kwenyere na mgbanwe ndị a nwere ike ịhụ na mkpụrụ ndụ ihe nketa anyị. Site na nsuso ugboro ole allele, ndị ọkà mmụta sayensị nwere ike ikpebi nrụgide nhọrọ na mkpụrụ ndụ ihe nketa na ọha mmadụ.  

Onye ọ bụla nwere mkpụrụ ndụ abụọ nke mkpụrụ ndụ ihe nketa ọ bụla, nke a na-akpọ alleles, ha nwere ike ịdị iche n'etiti ndị mmadụ n'otu n'otu. Mgbanwe dị n'otu n'ime mbipụta ahụ nwere ike ibute mmụba ma ọ bụ ibelata n'otu njirimara anụ ahụ, ma ọ bụ njirimara, nke mkpụrụ ndụ ihe nketa na-ede maka ya. Ọ bụrụ na gburugburu ebe mmadụ bi na ya (ya bụ, ihu igwe, nri na mmiri dị) dị mma karịa maka otu n'ime mmụgharị abụọ ahụ, mgbe ahụ ndị nwere ngbanwe ahụ ga-ebufe mkpụrụ ndụ ihe nketa ha. Nsonaazụ ga-eduga na ngbanwe nke ahọpụtara na-abawanye na ọha mmadụ karịa ngbanwe na-adịghị mma.  

Nke a bụ ihe ndabere nke data genomic nke na-achọ mgbanwe evolushọn na ọnụ ọgụgụ mmadụ. N'ileba anya na ọnụọgụ mmadụ sitere na gburugburu ụwa anyị nwere ike ịhụ ọdịiche dị n'ụdị mmadụ site n'ikiri àgwà anụ ahụ dị iche iche; Otú ọ dị, ọ dị mkpa iburu n'obi na e nwere ọtụtụ ọdịiche nke anyị nwere ike ghara iji anya anyị hụ. Mkpụrụ ndụ ihe nketa ndị a na mkpokọta na-akọ akụkọ ka ụdị ma ọ bụ ọnụ ọgụgụ mmadụ si ruo ebe ha nọ taa. N'oge ụfọdụ n'oge ndụ nke ọnụ ọgụgụ mmadụ, ọ ga-abụrịrị na a họrọla àgwà ndị ha na-egosipụta ugbu a. 

Olee otú evolushọn si yie taa? 

Naanị ilegharị anya ngwa ngwa ga-egosi ọtụtụ àgwà mmadụ anyị ketara site na evolushọn. N'ezie, e nwere ọtụtụ mkpụrụ ndụ ndị ọkà mmụta sayensị egosila na ọ bụ naanị mmadụ dị ihe na-erughị afọ 40,000. Nke a na-egosi kpọmkwem ihe na-egosi na ụmụ mmadụ ka na-eketa mgbanwe ọhụrụ dabere na gburugburu ebe obibi ha. Dịka ọmụmaatụ, iwebata ibi ndụ obodo gbanwere oke nrụgide ngalaba n'ahụ mmadụ wee gbanwee ụdị mkpụrụ ndụ ihe nketa a na-ahọrọ maka na ọnụ ọgụgụ mmadụ.    

Usoro ahụ anyị ji alụso ọrịa ọgụ nwekwara emegharịrị iji lụso nje HIV ọgụ. Ngwakọta dị iche iche nke protein ndị na-alụso ọrịa ọgụ nwere ike ịdị irè karịa ikpochapụ ọrịa ahụ karịa ndị ọzọ. Ebe ọ bụ na edobere protein na DNA, mgbanwe dị iche iche nke DNA nwere ike ịgbanwe njikọ nke protein dị ugbu a. Ndị a nwere ike ketara site n'ọgbọ ndị na-abịa n'ihu, na-ekepụta ọnụ ọgụgụ ndị na-adịghị emerụ ahụ. Dị ka ihe atụ, nje HIV adịghị adịkarị n’Ebe Ọdịda Anyanwụ Europe karịa n’Africa. N'otu aka ahụ, 13% nke ndị bi na Europe gosiri na ha nwere mgbanwe dị na mkpụrụ ndụ ihe nketa maka onye na-anabata nje HIV; nke a mere ka ha nwee ike ịgbanarị ọrịa ahụ kpamkpam.  

Anyị emepụtala ọtụtụ àgwà ndị ọzọ n'ihi mmalite, dị ka ikike anyị nwere ịṅụ mmiri ara ehi. Na-emekarị, ndị gene nke na-agbari lactose n'ime mmiri ara ehi na-agbanyụ mgbe nne gụchara ara. Nke a pụtara na onye ọ bụla toro nwa ọhụrụ kwesịrị ịkwụsị ike ịṅụ mmiri ara ehi, mana nke a doro anya na ọ bụghị otú ahụ. Mgbe a na-azụ atụrụ, ehi na ewu, e nwere uru nri na-eri nri n'ịgbari lactose, na ndị mere otú ahụ nwere ike inyefe ụmụ ha àgwà a. Ya mere, na mpaghara ebe mmiri ara ehi malitere ịghọ nnukwu isi iyi nke oriri na-edozi ahụ, enwere nrụgide nhọrọ nke nyere ndị nwere ike ịga n'ihu na-agbari mmiri ara ehi mgbe ha dị obere. Nke a bụ ya mere taa, ihe karịrị 95% nke ụmụ Northern Europe na-ebu mkpụrụ ndụ ihe nketa a. 

Mgbanwe akpatawokwa anya na-acha anụnụ anụnụ na àgwà ndị ọzọ nke ugbu a ji nwayọọ nwayọọ na-efunahụ, dị ka mbelata nke ukwuu nke ezé amamihe n'ihi na anyị belatara size size. Akụkụ ndị dị otú a ahapụla anyị ihe ngosi n'ime nchọpụta evolushọn na ọnọdụ ọgbara ọhụrụ; ọ bụ n'ihi njirimara ndị a belatara ka ụfọdụ ndị ọkà mmụta sayensị kwenyekwara na evolushọn abụghị nanị na ọ ka na-eme, kama ọ na-eme n'ezie n'ọ̀tụ̀tụ̀ dị nnọọ ngwa ngwa karịa nke a hụburu.  

N'ụzọ megidere nke ahụ, Prọfesọ Steven Jones, ọkà mmụta mkpụrụ ndụ ihe nketa sitere na Mahadum Mahadum London, na-ekwu, "Nhọrọ eke, ma ọ bụrụ na ọ kwụsịbeghị, opekata mpe agbadala". Ọ gara n'ihu na-arụ ụka na site na nkà na ụzụ na mmepụta ihe, anyị enwewo ike ịgbanwe usoro evolushọn na-eme anyị. Nke a na-ebutekwa mmụba na ogologo ndụ mmadụ. 

Anyị na-enwebu ebere nke mkpụrụ ndụ ihe nketa anyị na otu anyị ga-esi meghachi omume na gburugburu ebe obibi anyị, mana taa, anyị nwere ike ịgafe oke ndị a n'agbanyeghị enyemaka ahụike na teknụzụ. Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ onye ọ bụla na-adị ndụ ruo afọ okenye iji nyefee mkpụrụ ndụ ihe nketa ha, n'agbanyeghị "ike" nke mkpụrụ ndụ ihe nketa ha. Ọzọkwa, enweghị njikọ dị n'etiti mkpụrụ ndụ ihe nketa na ọnụọgụ ụmụaka otu nwere. N'ezie, ọtụtụ ndị na-ahọrọ na ha agaghị amụ nwa ma ọlị.   

Stephen Stearns, Prọfesọ nke Ecology na Evolutionary Biology na Mahadum Yale, na-akọwa ngbanwe nke usoro mbufe mkpụrụ ndụ ihe nketa na ọgbọ ndị na-esote nwere ihe metụtara ịdabere na anyị ịhapụ ịnwụ anwụ dị ka usoro evolushọn. Anyị na-amalite ịhụ mgbanwe ndị ọzọ na ọmụmụ na-akpata mgbanwe na evolushọn, kama ịnwụ anwụ. Usoro evolushọn na-agbanwe! 

Olee otú evolushọn ga-adị ka n'ọdịnihu? 

Ya mere, ọ bụrụ na evolushọn ka na-eme, olee otú ọ ga-esi gbanwee ụwa anyị maara taa? 

Oge ọ bụla enwere mgbanwe na ọganihu ịmụ nwa, anyị nwere evolushọn. Stearns na-arụ ụka evolushọn "enweghị ike ịkwụsị", ma ọ bụrụ na anyị maara otú e si eme ya, mgbe ahụ anyị ga-enwe ike ịkwụsị mmalite nke ihe dị ka ọgwụ nje na-eguzogide; Otú ọ dị, ụdị usoro ndị a adịghị.  

N'ikpeazụ, Stearns kwenyere na ọ na-esiri anyị ike "ikpuchi isi anyị na usoro ndị dị nnọọ ukwuu ma na-akpali akpali karịa [anyị]; evolushọn na-ewe oge, ọtụtụ n'ime anyị enweghị ike ịpụ n'èzí onwe anyị wee hụ ọnụ ọgụgụ mmadụ na-agbanwe nke nta nke nta." Evolushọn na-eme kwa ụbọchị n'ọnụọgụ ndị na-esiri anyị ike ịghọta ma ọ bụ hụ, ma nke a apụtaghị na ọ bụghị ihe dị adị. Stearns rụrụ ụka na ndị ọkà mmụta sayensị anakọtara data ruo ọtụtụ afọ na-egosi evolushọn na-eme ozugbo n'ihu anyị anya; naanị anyị kwesịrị ịtụkwasị obi usoro dịka ọ na-eme n'ọdịnihu.  

Otú ọ dị, ndị ọkà mmụta sayensị dị ka Steven Jones na ọkà mmụta banyere mmadụ bụ́ Ian Tattersall nke New York's American Museum of Natural History, kweere nke ahụ. Tattersall na-ekwu "n'ihi na anyị etolitela, ọ bụ ihe dị mma iche na anyị ga-aga n'ihu na-eme otú ahụ, ma echere m na nke ahụ adịghị mma".  

Echiche Tattersall bụ mgbe a na-ebufe mkpụrụ ndụ ihe nketa site n'ọgbọ ruo n'ọgbọ, ọ bụ n'ihi na ọ na-erite uru na ụdị ndị ahụ na-eketa mgbanwe ahụ. Ọ bụrụ na ngbanwe ahụ abaghị uru ọ bụla n'ime ọha mmadụ, a gaghị agafe ya n'ogo dị elu karịa ngbanwe ọ bụla ọzọ. N'ịga n'ihu, Tattersall na-akọwa, "ihe ọhụrụ mkpụrụ ndụ ihe nketa ga-edobe naanị n'obere obodo ndị dịpụrụ adịpụ", dị ka agwaetiti Galapagos a ma ama nke Darwin. Jones sochiri site n'ikwu "igwe Darwin enwekwaghị ike ya… Eziokwu ahụ bụ na onye ọ bụla na-adị ndụ, opekata mpe ruo mgbe ha tozuru oke mmekọahụ, pụtara na ọ nweghị ihe ọ ga-arụ ọrụ."  

Omenala evolushọn vs biological evolushọn  

Stearns kwenyere na echiche na-ezighi ezi banyere evolushọn taa na-enweta site na mgbagwoju anya dị n'etiti evolushọn ndu, metụtara mkpụrụ ndụ ihe nketa anyị, na mgbanwe omenala, gụnyere àgwà anụ ahụ na nke uche, dị ka ịgụ na mmụta. Ha abụọ na-eme n'otu n'otu ma na-arụpụta nsonaazụ dị iche iche, yana omenala na-agbanwe ngwa ngwa, nsonaazụ evolushọn siri ike ịkọ.  

N'akụkụ mgbasawanye nke mgbanwe omenala, anyị na-ahụkwa mmekọahụ nhọrọ site anyị nhọrọ nke di na nwunye. A chọrọ nke a ka mmadụ wee nwee ihe ịga nke ọma n'ụzọ akụ̀ na ụba na ịzụlite ụmụaka, dị ka Geoffrey Miller, ọkà n'akparamàgwà evolushọn na Mahadum New Mexico si kwuo. Ọ na-akọwakwa "ka nkà na ụzụ na-abawanyewanye, ka ọgụgụ isi n'ozuzu ga-enwe mmetụta n'ọganihu akụ na ụba na nke ọha mmadụ nke onye ọ bụla, n'ihi na nkà na ụzụ na-esiwanye ike, ị ga-achọkwu ọgụgụ isi iji mara ya."   

Nrụgide nhọrọ mmekọahụ ndị a ga-abụ na ọ ga-ahụ ịrị elu n'ụkpụrụ mmekọrịta na-etinye aka na mma anụ ahụ, dị ka ịdị elu, ahụ ike na ọkwa ume, yana ahụike. Miller na-ekwu na nke a nwere ike ịmepụta nkewa n'etiti ndị mmadụ n'etiti klaasị elu na nke dị ala, n'ihi "ọgaranya na ndị dị ike" na-edobe nhọrọ artificial maka onwe ha. Nhọrọ arụrụ arụ ga-enye ndị nne na nna ikike ịhọrọ onyinye mkpụrụ ndụ ihe nketa n'ime nwa ha. Ọtụtụ n'ime ndị a ga-ahọrọ maka àgwà anụ ahụ na nke uche. Miller kwenyere, Otú ọ dị, n'ihi uru nke ụdị teknụzụ mkpụrụ ndụ ihe nketa ndị a, ọ ga-ekwe omume na nkà na ụzụ ndị a ga-adị ọnụ ala ma nweta ma ndị ọgaranya ma ndị ogbenye.